Book Review - शिवाजी सावंत - मृत्युंजय दर्जा ★★★★★

शिवाजी सावंत यांच्या "मृत्युंजय" कादंबरीने मराठी साहित्याच्या कक्षेतील एक महत्त्वाचे स्थान मिळवले आहे. १९७३ साली प्रकाशित झालेली ही कादंबरी महाभारतातील कर्ण या पात्राच्या जीवनावर आधारित आहे. "मृत्युंजय" केवळ कर्णाच्या जीवनाची कथा सांगत नाही, तर त्याच्या मानसिक, भावनिक आणि तत्त्वज्ञानिक संघर्षांचे सुसंस्कृत आणि गहिर्या पातळीवर विश्लेषण करते. कादंबरीतील कर्ण हा पात्र अत्यंत गोड आणि समर्पकतेने उभा केलेला आहे, जे वाचकाला त्याच्या संघर्षांची आणि त्याच्या अंतर्गत संघर्षांची पूर्णपणे समजून घेण्यास मदत करते.

कादंबरीची विशेषता म्हणजे ती कर्णाच्या जीवनातील प्रत्येक घटना, त्याचे निर्णय, त्याचे आत्मबोध आणि त्याची अंतर्गत चळवळ तपासते. कर्ण हा एक असा नायक आहे, जो जन्माने शूद्र असूनही त्याला 'सूर्यपुत्र' म्हणून मान्यता मिळवतो. त्याच्या जीवनातील संघर्ष, त्याचे आदर्श, त्याची प्रेमकथा आणि त्याचे वर्चस्व हे सर्व "मृत्युंजय"मध्ये अत्यंत ठळकपणे दिसून येते. सावंत यांनी कर्णाच्या पात्राला एक अत्यंत विविधतापूर्ण आणि गडद रूप दिले आहे, जिथे त्याचे कर्म, त्याच्या चुकांचे प्रायश्चित्त आणि त्याच्या कर्तृत्वाची शोकान्तिका वाचकांसमोर उलगडते.

शिवाजी सावंत यांनी कर्णाच्या विविध भूमिका जसे की त्याच्या योध्दाच्या भूमिका, त्याच्या गुरुंच्या वचनांची निष्ठा, त्याच्या राजनैतिक खेळी आणि त्याच्या अंतर्मनातील द्वंद्व यांचे अचूक आणि गहन विश्लेषण केले आहे. कर्ण हे एक पराधीन, कर्तव्यदक्ष आणि वळण घेणारे पात्र आहे, ज्याची दुर्दशा वाचकांना वेदनादायक वाटते. सावंत यांच्या लेखन शैलीमध्ये सूक्ष्म तपशील, सुंदर वर्णन, तसेच कर्णाच्या आंतरिक संघर्षांचे गहिरे दर्शन आहे.

कादंबरीत यथार्थवाद आणि आदर्शवाद यांचा सुंदर संगम आहे. कर्णाने जेव्हा कर्णधाराचे आणि तत्त्वज्ञाच्या भूमिकेचे निर्णय घेतले, तेव्हा त्याचे इतर नायकांप्रति असलेले विरोधाभास आणि त्याचे नैतिक तेढ वाचकाच्या समोर येतात. कर्णाच्या दुर्दैवाचे कारण त्याच्या वडिलांचा त्याला दुर्लक्ष करणे, त्याचे समाजातील स्थान आणि इतर नायकांशी असलेले दुरान्वय, हे सर्व त्या काळातील समाजव्यवस्थेच्या दोषांचे प्रतीक बनले आहे.

"मृत्युंजय" मध्ये जिथे कर्णाच्या जीवनातील करुणा आहे, तिथेच त्याच्या अपार धैर्याचे, शौर्याचे आणि त्याच्या कर्तृत्वाचे दर्शन होते. ही कादंबरी केवळ ऐतिहासिक किंवा पौराणिक कथा नाही, तर ती एका माणसाच्या जीवनाचा, त्याच्या कर्मांचा, त्याच्या ऐतिहासिक व सांस्कृतिक परंपरेतील स्थानाचा खोलवर विचार करते. "मृत्युंजय" ही एक अशा नायकाच्या जीवनाची कादंबरी आहे जो केवळ शौर्यानेच नाही, तर त्याच्या नैतिकतेने, त्याच्या अस्तित्वाच्या पद्धतीने, त्याच्या अंतर्मनातील सत्याच्या शोधानेही महान बनतो. शिवाजी सावंत यांच्या या कादंबरीने कर्णाच्या पात्राला नवा आयाम दिला आहे आणि मराठी वाचनसंस्कृतीमध्ये त्याचे स्थान अमर बनवले आहे.

कर्णाच्या  जीवनावर आधारित एक अत्यंत उत्कृष्ट अशी कादंबरी शिवाजी सावंत यांनी लिहिली आहे. त्यांची लेखनशैली अत्यंत सुलभ आणि वाचनीय आहे. सुतपुत्र म्हणून आयुष्यभर अवहेलना सहन करणाऱ्या कर्णाच्या मनाची घालमेल लेखकाने फार छान चित्रित केली आहे. ही एक ऐतिहासिक काल्पनिक कथा असल्याने हे असे का व तसे का असा प्रश्न करता येत नाही. एकंदरीत भारतीयांची मानसिकता अहिंसा आणि सहिष्णूतेचा पुरस्कार करणारा असल्याने परकीय धूर्त आणि हिंस्त्र शत्रूंनी त्याचा फायदा उठवला आणि भारतीयांचे हिंदुत्व धोक्यात आणले. अशा वेळी भारतीयांना हत्यार हातात घ्यायला लावणारे महाभारता सारखे साहित्य उपयुक्त ठरले. 

या कादंबरीत लेखकाची विविध झाडां-वनस्पती विषयींचे तसेच पक्ष्यांविषयीचे ज्ञान दिसून येते. बऱ्याच ठिकाणी त्यांनी विविध झाडांची आणि पक्ष्यांची लांबलचक यादीच त्यांनी दिली आहे. त्यातील बरीच नावे तर मी कधीच ऐकली नव्हती. आपण रोजच्या जीवनात आपल्या अवती भवती अनेक प्रकारची झाडे तसेच पक्षी पाहतो, परंतू त्यांची नावे आपल्याला माहिती नसतात. आपण त्या फंडात कधीच पडत नाही. लेखकाचा या विषयातील अभ्यास दांडगा आहे असे हे पुस्तक वाचताना आपल्याला दिसून येते. 

लेखकाने या पुस्तकात अनेक प्राचीन शब्दांचा वापर केलेला आहे. त्याची शब्द सूची पुस्तकाच्या अंतिम भागात दिलेली आहे. ती वाचकाला अत्यंत उपयुक्त आहे. त्याने आपल्या ज्ञानात महत्वपूर्ण भर पडते. अपूप, नवनीत, रथनिड म्हणजे काय हे आपल्याला ते वाचताना समजते. प्रत्येक मराठी माणसाने आवर्जून वाचावी अशी ही कादंबरी आपल्या वैयक्तिक ग्रंथालयात असलीच पाहिजे. ही कादंबरी अॅमेझॉनच्या कींडलवर ई-बुक स्वरूपात उपलब्ध आहे, परंतू त्यात बऱ्याच व्याकरणाच्या आणि जोडाक्षरांच्या चुका आहेत. प्रकाशकाने यात लक्ष्य घालून त्या दुरुस्त करणे आवश्यक आहे.